۷ نکته‌ای که در هنگام نوشتن کتاب در مورد « مدفنِ کرم‌های شب‌تاب‌ » محصول استودیوGhibli فراگرفتم

دو سال و نیم قبل، کمی پس از نمایش پرهیجان فیلم « مدفنِ کرم‌های شب‌تاب‌ » محصول استودیو جیبلی، کتابی در مورد این اثر به ویراستاران مجموعه فیلمهای کلاسیک مؤسسه فیلم انگلستان ارائه کردم و در میان حیرت و شگفتی من ، آنها آن کتاب را پدیرفتند.

ایسائو تاکاهاتا[۱] در شاهکار خود با بهره گرفتن از رمان شبه زندگی‌نامه‌ای به همین نام نوشته آکی‌یوکی نوساکا[۲] ، داستان زندگی یک خواهر و برادر ژاپنی به نامهای سی‌یتا[۳] و ستسوکو[۴]  را نقل می کند که تلاش می کنند در روزهای مرگبار جنگ جهانی دوم زنده بمانند. این فیلم انیمیشنی لطیف، شاعرانه ، هوشمندانه و گاهی به طور سرسختانه‌ای غم‌ناک است. این فیلم رتبه برترین اثر انیمیشن تاریخ را کسب کرده است ، اما پیش از کتابِ من ، چیزی بیشتر از یک فصل از یک کتاب به زبان انگلیسی درباره آن نوشته‌اند.

BFI فیلمهای کلاسیک ارزیابی انتقادی در خصوص اهمیت هر یک از این فیلمها ارائه می کند ، این ارزیابی ها به نویسندگان خود اختیار می‌دهند که آنها را به دلخواه خود تفسیر کنند. من این فرصت را پیدا کردم که « شب‌تاب‌ها» را در محیط و شرایط خودش ببینم: تاریخ ژاپن در پایان جنگ ، شرایط استودیو Ghibli  در اواسط دهه ۱۹۸۰ ،  تمایلات  هنری تاکاهاتا و تیمش.  من تولیدات قدیمی را به دقت بررسی کردم، این فیلم را قاب به قاب با دقت و موشکافانه مورد بررسی قرار دادم و حتی کارهایی را که (تا حدودی جدی) در موردش ساخته شده بود، مورد کاوش قرار دادم.

اکنون با انتشار کتابم، دریافتم که مغزم هنوز درگیر افکار و حقایق گنگ و مبهم مربوط به این فیلم است. در ادامه هفت مشاهده‌ام از « شب‌تاب‌ها » و روند نگارش کتاب از واضح و بدیهی گرفته تا گنگ و مبهم را با شما در میان می گذارم.

شب‌تاب‌ها غمگین است. خیلی غمگین.

این مطلب یقیناْ برای هیچ‌کس تعجب آور نیست. این فیلم در شرایط عادی به عنوان یکی از گریه‌دارترین فیلمهای تاریخ لقب گرفته است. آنچه که انتظارش را نداشتم این بود که  پس از بیست مرتبه تماشای فیلم، هنوز با دیدنش گریه کنم. ابتدا نگران این بودم که بار و توان احساسی فیلم با تماشای زیاد آن کمرنگ شود. اما اینطور نبود. یکی از سوالاتی که در کتابم به دنبال پاسخ آن بودم، اینست که این فیلم چطور چنین تأثیری بر بیننده می‌گذارد.

طراحی‌های تاکاهاتا مافوق تصور من بود.

تاکاهاتا از همان ابتدای کار یک کارگردان بود _ هیچگاه در مورد ابعاد و ویژگیهای تولید بصری انیمیشن آموزش ندیده بود – و اغلب مهارتهای گرافیکی اش را دست کم می‌گرفت. می‌دانستم که کمی از نقاشی‌ها را کشیده ، اما در خلال تحقیقاتم تصادفاً به نمونه‌های کوچکی از طرحهای اولیه‌ای که او برای متن شب‌تاب‌ها کشیده بود، برخورد کردم. هر چند این طرحها ابتدایی هستند، اما راهنما و مسیر واضحی  برای کادربندی و دسته بندی صحنه‌ها ارائه می‌دهند که در ادامه تیمش آنها را به صورت طرح ها و لی‌اوت فیلم ساخته و پرداخته کرده‌اند. که نکته بعدی را به ذهن من آورد…

نکته اصلی و کلیدی سبک تاکاهاتا ترکیب و چینش دقیق است.

این نکته پیش‌پاافتاده و بدیهی به نظر می‌رسد – ترکیب و چینش دقیق هیچگاه بی‌اهمیت نبوده است. اما من این را کاملاً درک نکرده بودم که این مطلب تا چه حد در اثری که تاکاهاتا در فیلمهایی مانند شب‌تاب‌ها خلق می‌کند، تأثیرگذار است. وقتی به واقع‌گرایی اغراق‌آمیز فیلمهایش می‌اندیشم، اغلب به ویژگیهای جغرافیایی پس‌زمینه‌های فیلمهایش ، به تفاوتهای ظریف حالتهای شخصیتهایش و اصالت طبیعی بازیگرانی که به جای آنها حرف زده‌اند، فکر می‌کنم .

اما در هنگام مطالعه شب‌تاب‌ها متوجه شدم که او چگونه با مهارت از عمق استفاده کرده و داستان را بین پس‌زمینه، پیش‌زمینه و فضای بین آن دو تقسیم و مرحله‌بندی می‌کند. هرگز احساس نمی‌کنید که این فیلم مانند آنچه که در بسیاری از انیمیشنهای کشیده شده بر سل انیمیشن دیده می‌شود ، محدود به حرکت در عرض صحنه باشد . نتیجه حاصل ایجاد حس یک دنیای واقعی و چند بعدی است . تاکاهاتا در استفاده از فضا از فیلم « چوپان و دودکش‌پاک‌کن[۵]» اثر پل گریمالت [۶]تأثیر گرفته است . این فیلم دوباره بعدها تحت عنوان « پادشاه و مرغ مقلد[۷]» بازسازی شد و  به نمایش درآمد. آن را ببینید.

با تماشای فیلم به صورت صامت نکات زیادی فرا می‌گیرید.

من این کار را در مسافرتهای هوایی، حین پرواز و با تماشای صحنه‌های بی‌صدای فیلم « دوستان و انتقامجویان[۸]» از روی صفحه‌نمایش افراد کناردستی‌ام شروع کردم . با رهایی از مزاحمتهای موسیقی و کلام ، الگوهایی را در کادربندی، ریتمهای تدوین و شیوه‌های بازیگری می‌دیدم که تا پیش از آن از دیدم پنهان مانده بودند. اغلب موقع تحلیل فیلم‌ها ، آنها را بی‌صدا می‌کنم و این شیوه در شب‌تاب‌ها  به من کمک کرد تا نکات بسیاری را درک کنم ، خصوصاً در مورد اینکه صمیمیت این خواهر و برادر چطور در انیمیشن نشان داده می‌شود. این شیوه سبب شد گریه‌های دردناک ستسوکو ، هنگامی که کیمونوهای مادرش را از دستش می‌کشیدند ، را هم درک کنم.

شب‌تاب‌ها تقریباً مسیر حرفه‌ای تاکاهاتا را از خط خارج کرد

کمال‌گرایی این کارگردان که  باعث کندی تولیدات بعدی وی شده است ، در ساخت این فیلم هم دیده می‌شود. او دست به تحقیقات تاریخی دقیقی زد و هنرمندانش  را بدون ذره‌ای چشم‌پوشی در سطح بالایی از  استانداردهای هنری حفظ نمود. برای پیش‌تولید تا نمایش این فیلم تنها ۱۴ ماه زمان در نظر گرفته بودند و  این تیم خیلی زود از برنامه عقب افتاد و در نهایت شب‌تاب‌ها نیمه‌کاره رهاشد : خیلی از بخشها رنگ‌نشده باقی ماند. فیلم کامل‌شده یکماه دیرتر و به شکلی شتاب‌زده وارد سینماها شد.

این ناکامی اعتبار تاکاهاتا را به شدت خدشه‌دار کرد و سبب شد که وی از دنیای حرفه‌ای کناره گیرد، تا اینکه میازاکی با پیشنهاد تولید کار بعدیش « Only Yesterday» به صورت یک حرکت نمادین ، دوباره او را به صحنه بازگرداند.

دو نسخه واقعی از شب‌تاب‌ها وجود دارد.

از مدتها قبل از وجود این دو فیلم خبر داشتم ، یک برنامه تلویزیونی ۲۰۰۵ و یک نمایش تئاتری ۲۰۰۸ ، اما تا قبل از شروع کار بر روی کتابم آنها را ندیده بودم . اگر بخواهم دقیق بگویم  این دو فیلم اقتباسی از داستان نوساکا هستند، نه بازسازی دوباره کار تاکاهاتا؛ با این وجود به شکلی واضح، به ویژه در نحوه صحنه‌سازی نمادین شب‌تاب‌ها، از کار وی الهام گرفته‌اند.

هر دو فیلم لحظه‌های مخصوص به خود را دارند، اما آثار محدودیت بودجه در آنها دیده می‌شود: آنها اغلب در فضاهای کوچک فیلمبرداری می‌شوند و سکانسهای بمباران به شکلی ناخوشایند  محدود و کوتاه شده‌اند.   هر قدر هم از چهره‌‍پردازی استفاده شده، نتوانسته‌اند بازیگران کودک را مانند کودکانی که دچار قحطی و گرسنگی هستند ، نشان دهند . چون به صورت ذاتی می‌دانیم واقعیت به چه صورت بوده است،  متوجه کوچکترین مورد غیرطبیعی در فیلمهای زنده می‌شویم. مصنوعی بودن فیلم انیمیشن ما را از پرداختن به این موضوع باز می‌دارد و این امر به نفع فیلم تاکاهاتا است .

پژوهش و مطالعه Ghibli  تازه آغاز شده است.

بیشتر جزئیاتی که در مورد  تولید این فیلم در کتابم آمده از منابع ژاپنی به دست آورده‌ام.  مهمترین این منابع گلچین مقالات و شرح‌هاییست که به عنوان بخشی از کتابهای چاپ‌شده تحت نام شرکت Ghibli  ، توسط کارکنان این شرکت در مورد شب‌تاب‌ها نوشته‌ شده‌اند . ( هر یک از این کتابها به یکی از فیلمهای ساخته شده در این استودیو  اختصاص دارد )

همچنین نوشته‌های تاکاهاتا و یادداشتهای نوساکا و استاد بایگانی‌شده کمپین تولید و بازاریابی فیلم را به دقت بررسی کرده‌ام. اطلاعات زیادی در مورد تاریخچه Ghibli در این اسناد وجود دارد ، اما ترجمه‌ نشده و به همین خاطر مورد استفاده محققان انگلیسی‌زبان قرار نگرفته است. امیدوارم این روند تغییر کند .

[۱] Isao Takahata

[۲] Akiyuki Nosaka

[۳] Seita

[۴] Setsuko

[۵] Shepherdess and the Chimney Sweep

[۶] Paul Grimault

[۷] The King and the Mockingbird

[۸] Avengers and Friends

منبع